«Εν εκάστη λειτουργία τού Χρυσοστόμου ή του Μ.Βασιλείου ψάλλεται ο Χερουβικός Ύμνος το “Οι τα Χερουβίμ…”, αλλά την Μ.Πέμπτην…, καίτοι τελείται η αυτή Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου, υπάρχει ως προς τούτο διαφορά, διότι… ψάλλεται το τροπάριον “Του Δείπνου σου του μυστικού…” Αυτά γράφει στα 1888 ο Πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης, στο Τυπικόν τής τού Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.
Γράψαμε σε προηγούμενο άρθρο, ότι στη Θ.Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων αντί του «Οι τα Χερουβίμ μυστικώς εικονίζοντες…» ψάλλεται το «Νυν αι δυνάμεις τών ουρανών…» και στο άρθρο εκείνο είπαμε τα κατά δύναμιν. Σε δυο ακόμη περιπτώσεις αντικαθίσταται το «Οι τα Χερουβίμ…», μάλιστα, σε τέλεια Θ.Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου. Μια απ’ αυτές είναι η σπουδαία Μυσταγωγία της Μ.Πέμπτης, που τελέστηκε σήμερα το πρωί στους ναούς.
Στη Λειτουργία τής Μ.Πέμπτης διακρίνουμε τρία δεδομένα: α΄) Τελείται η Θ.Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου. β΄) Στο κοσμικό ενοριακό Τυπικό είναι συνδεδεμένη με Ακολουθία Εσπερινού, αν και τελείται το πρωΐ, και όχι με Όρθρο, ως συνήθως. Αυτό συμβαίνει γιατί ο Όρθρος τής Μ.Πέμπτης στις ενορίες τελείται το βράδυ της Μ.Τετάρτης. γ΄) Γίνεται ευρεία χρήση τού ύμνου «Του Δείπνου σου του μυστικού…», που κυριολεκτικά, δεσπόζει την Μ.Πέμπτη. Αυτός θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.
Το κείμενο τού ποιήματος όπως ψάλλεται σήμερα, αποτελείται από έντεκα στίχους (μαζί με το «Ἀλληλούϊα»), ως εξής: «Του Δείπνου σου του μυστικού, // σήμερον, Υιέ Θεού, // κοινωνόν με παράλαβε· // ου μη γαρ τοις εχθροίς σου // το μυστήριον είπω· // ου φίλημά σοι δώσω, // καθάπερ ο Ιούδας· // αλλ’ ως ο Ληστής ομολογώ σοι· // Μνήσθητί μου, Κύριε, // όταν έλθης εν τη βασιλεία σου. // Αλληλούϊα.»
Πρόχειρη απόδοση στη νεοελληνική: «Πάρε με σήμερα, Υιέ του Θεού, ώστε να γίνω κοινωνός του Δείπνου Σου, ο οποίος είναι μέγα Μυστήριο. [Εννοείται, ότι το «μυστικού» δεν εννοεί κρυφού.] Δεν πρόκειται να φανερώσω στους εχθρούς σου το Μυστήριο. Δε θα σου δώσω φιλί (προδοσίας), όπως ο Ιούδας. Αντίθετα, σαν τον Ληστή (που μετανόησε) Σε ομολογώ (ότι είσαι ο Κύριος και ο Βασιλιάς τής κτίσεως), (γι’ αυτό Σού απευθύνω την παράκληση), Κύριε Βασιλέα, μη με ξεχάσεις (θυμήσου με), όταν πας στη Βασιλεία Σου [ή, ίσως, όταν επανέλθεις (ως Βασιλιάς) με τη Βασιλεία Σου].»
Σε χειρόγραφες λειτουργικές πηγές παρατηρούνται δυο παραλλαγές τού ύμνου. α΄) Φαίνεται ότι αρχικά ο 7ος στίχος ήταν χωρίς άρθρο, «καθάπερ Ιούδας…». Το «ο» προστέθηκε μετά τον 15ο αι. και ίσως επιβλήθηκε για λόγους ευφωνίας. β΄) Την ίδια περίπου εποχή εμφανίζεται και η δεύτερη παραλλαγή. Μεταξύ των στίχων 9 και 10, όπου παρατίθενται οι εκ του Ευαγγελίου λόγοι τού Ληστού, «Μνήσθητί μου, Κύριε, εν τη βασιλεία σου», προστέθηκαν οι λέξεις «όταν έλθης». Οι δυο παραλλαγές επικράτησαν ως σήμερα, όμως, την Μ.Πέμπτη ο ύμνος ψάλλεται κατά παράδοση με το «όταν έλθης».
Είδαμε ήδη ότι το τροπάριο «Του Δείπνου σου του μυστικού…» ψάλλεται αντί του συνηθισμένου Χερουβικού· ψέλνεται, δηλαδή, κατά την προετοιμασία του ιερού κλήρου για την πραγματοποίηση τής Μ.Εισόδου και λίγο μετά απ’ αυτή. Στα λειτουργικά βιβλία διαβάζουμε οδηγίες του τύπου: «Και καθεξής η θεία Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου. Αντί δε του Χερουβικού… ψάλλομεν το πάρον τροπάριον· ήχος πλ.β΄, “Του Δείπνου σου…”». Τώρα, ο ύμνος ψάλλεται σε αργό Παπαδικό μέλος (αυτό, που ο ψάλτης «τραβάει» πολύ κάθε συλλαβή του κειμένου), ώστε να καλυφθεί επαρκώς ο απαιτούμενος χρόνος για να ολοκληρώσουν οι λειτουργοί στο Ιερό τις απαραίτητες τελετουργίες. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί η Μεγάλη Είσοδος, το τροπάριο διακόπτεται προ του 8ου στίχου, «αλλ’ ως ο Ληστής ομολογώ σοι», το δε υπόλοιπο ψάλλεται μετά τη μνημόνευση της Εισόδου.
Όμως, αυτή δεν είναι η μόνη φορά που ψάλλεται τη Μ.Πέμπτη το, «Του Δείπνου σου του μυστικού…». Μετά την Μ.Είσοδο θα τον ακούσουμε αρκετές φορές ακόμη:
– Όταν οι ψάλτες ψάλλουν έξω «Του Δείπνου σου…», το ίδιο απαγγέλλει εντός τού Ι.Βήματος ο ιερέας που λειτουργεί, σύμφωνα με το τελετουργικό της προετοιμασίας της Μ.Εισόδου. Το βιβλίο τού Ιερατικού τον καθοδηγεί: «Τη Αγία και Μεγάλη Πέμπτη αντί του “Οι τα Χερουβίμ…” ο ιερεύς λέγει το Τροπάριον, όπερ ψάλλεται υπό του Χορού κατ’ ήχον πλ.β΄, “Του Δείπνου σου…”.» Και αν παρίσταται διάκονος, ο ιερεύς διακόπτει την απαγγελία στο «ομολογώ σοι» και τον ύμνο συνεχίζει ο διάκονος.
– «Αντί δε… και του Κοινωνικού ψάλλομεν το πάρον τροπάριον. ήχος πλ.β΄, “Του Δείπνου σου…”.»
– «Επειδή μετά το “Μετά φόβου Θεού” άρχονται κοινωνείν οι αδελφοί των αχράντων μυστηρίων, το τροπάριον τούτο πολλάκις επαναλαμβάνεται υπό των Xορών, μέχρις ου κοινωνήσωσι πάντες.»
– «Το αυτό και αντί τού “Είδομεν το φωςτο αληθινόν…”.»
– Ακόμη· το τροπάριο διαβάζεται δύο φορές στην Ακολουθία της Θ.Μεταλήψεως.
– Τέλος, αντικαθιστά και το τροπάριο «Πληρωθήτω το στόμα ημών αινέσεως…». Μαρτυρεί περί τούτου ο κώδικας Μονής Ιβήρων 993 (μέσα 17ου αι., φ.143), όπου σημειώνεται: «Έτερον συνοπτικόν, πλ.β΄, “Του Δείπνου σου…”.Το αυτό λέγεται και Κοινωνικόν και αντί το, “Πληρωθήτω…”.».
Πόσο σημαντικός είναι ο ύμνος για τη διατήρηση του ύφους της ημέρας φαίνεται από το ότι, άν κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο η εορτή τού Ευαγγελισμού συμπέσει τη Μ.Πέμπτη, «τελείται μεν η Λειτουργία τού Χρυσοστόμου, ψάλλεται όμως το “Του Δείπνου σου…”». (Γ.Βιολάκη, Τυπικό, σ. 37-38.)
Γιατί οι Πατέρες όρισαν τόσο έντονη παρουσία του ύμνου στη Λειτουργία της Μ.Πέμπτης; Μα, λόγω τού περιεχομένου του, όπου γίνονται αναφορές στην ανάμνηση του τελευταίου Δείπνου (στη Θ. Ευχαριστία), στην προδοσία του Ιούδα και στην δέηση τού Ληστού. Μάλιστα, αυτή η τριπλή διαίρεση αντανακλάται και στη μουσική δομή του ύμνου.
Εξάλλου, οι στίχοι «ου μη γαρ τοις εχθροίς σου το μυστήριον είπω· ου φίλημά σοι δώσω, καθάπερ ο Ιούδας» ίσως απηχούν μία απόκρυφη παράδοση (τη διασώζει ο Επίσκοπος Άνδιδας Θεόδωρος ήδη τον 12ο αι.), κατά την οποία ο Ιούδας έκρυψε τον Άγιο Άρτο (Σώμα) που έλαβε από τον Ιησού Χριστό κατά τον Δείπνο και το παρέδωσε στους Ιουδαίους, αποκαλύπτοντάς τους τα μυστηριακά νοήματα της φράσεως «λάβετε, φάγετε».
Η εισαγωγή του ύμνου στη λατρεία τής Ανατολικής Εκκλησίας έγινε αρκετά νωρίς. Ο ιστορικός Γεώργιος Κεδρηνός μάς πληροφορεί, ότι η χρήση του την Μ.Πέμπτη θεσπίσθηκε το 574 μ.Χ., τον 9ο χρόνο τής βασιλείας Ιουστίνου Β΄ τού Νεώτερου και είναι συνδεδεμένη με ένα ιστορικό γεγονός:
«Τω θ΄ έτει ήλθον οι Άβαρες εις τον Δάνουβιν, και ενίκησαν τους Ρωμαίους. Και ο Πέρσης Αρταβάνεξήλασε κατά των Ρωμαίων και πολλήν αιχμαλωσίαν λαβών υπέστρεψεν εις την ιδίαν χώραν, παραλαβών και το Δάρας (είναι η Αναστασιούπολις, το σημερινό Ογούζ της Τουρκίας). Τούτο μαθών Ιουστίνος, τω μεγέθει της συμφοράς νόσω παραφόρω περιβάλλεται και σπονδάς ποιήσαι αιτείται τον Ορμίσδαν, όστις και ενιαυσιαίας εποίησεν. Επί τούτου ετυπώθη ψάλλεσθαι τη μεγάλη ε΄ (ενν. Πέμπτη). Του δείπνου σου του μυστικού. Ήλθε δε και η αχειροποίητος από των Καμουλιανών, κώμης της Καππαδοκίας και τα τίμια ξύλα από πόλεως Απαμείας της δευτέρας Συρίας.»(Κεδρηνού, Σύνοψις Ιστοριών, PG 121, σελ. 748.) Η κρίση στο Βυζάντιο το 574 μ.Χ. έγινε πρόξενος ετήσιου πένθους, πνευματικής ανασυγκροτήσεως, και γέννησε σπουδαίες λειτουργικές μεταρρυθμίσεις επί Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννου Σχολαστικού, ο οποίος, βέβαια, είναι σύγχρονος του Ιουστίνου Β΄. Πάντως, ο ύμνος δεν επιβλήθηκε ταυτόχρονα σε όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας. Ο υπ’ αριθμόν 150 Σιναϊτικός κώδικας (Τυπικό) τού 10ου αι., για τη Μ. Πέμπτη καθορίζει ως Χερουβικό το, «Οι τα Χερουβίμ…».
Ο ποιητής τού «Του Δείπνου σου…» δεν αναφέρεται. Υποθέσεις περί του Ιωάννου Σχολαστικού ή του Ιουστίνου Β΄ παραμένουν αβάσιμες. Ακόμη, υπάρχει μια θεωρία για σύνθεση του ύμνου στην Παλαιστίνη υπό την επίδραση των τροπαρίων των Μακαρισμών και ότι έφθασε στην Πόλη τον 6ο αι., μεταφέροντας αέρα παλαιστινιακής κληρονομιάς. Η συγγραφή του πριν από τον 6ο αι. βεβαιώνεται από τη φράση, «ου μη γαρ τοις εχθροίς σου το μυστηριον είπω»,που αποτυπώνει την πρωτοχριστιανική αρχή να απαγορεύεται η φανέρωση των ιερών Μυστήριων σε απίστους.
Το Χερουβικό τής Μ.Πέμπτης είναι ιδιαίτερα αγαπητό στους Βυζαντινούς και μετα-Βυζαντινούς μελουργούς που παρέδωσαν αρκετές συνθέσεις του ύμνου. Μία πρόχειρη έρευνα σε αγιορείτικους κώδικες απέδωσε 23 μελοποιήσεις, έργα 16 μουσικοδιδασκάλων της Ψαλτικής (και τρεις ανώνυμες). Στη συντριπτική τους πλειοψηφία (οι 16 από τις 23) είναι μελοποιημένες σε ήχο Πλάγιο τού Δευτέρου, σύμφωνα με την παλαιότατη παράδοση περί του Παπαδικού Γένους. Οι υπόλοιπες 7 κατανέμονται από μία σε ήχο Πρώτο, Τέταρτο και Βαρύ και από 2 στους ήχους Πλάγιο τού Α΄ και Πλάγιο τού Δ΄.
