Πολλές φορές, αγαπητοί φίλοι της στήλης, όταν ως Ιεροψάλτες πορευόμαστε να ανεβούμε στο Στασίδι μας στο ιερό Αναλογείο τού ναού όπου ψάλλουμε -μάλιστα τώρα, κατά τις Ακολουθίες τής Μ.Εβδομάδος-, ευρισκόμαστε στην ευχάριστη θέση, να μας πλησιάζουν αδερφοί από την ενορία μας, προκειμένου να ερωτήσουν κάτι που αφορά στην Ψαλμωδία ή στις τρέχουσες Ακολουθίες. Συνήθως, ζητούν να βοηθήσουμε να βρουν την Ακολουθία της ημέρας στα εγκόλπια βιβλιαράκια τους· στη Σύνοψη, στον Συνέκδημο ή άλλα τευχίδια-επιτομές των λειτουργικών βιβλίων. Άλλοτε πάλι ερωτούν το νόημα κάποιων λέξεων ή φράσεων από ψαλμούς και τροπάρια, ενώ οι περισσότερο παρατηρηρικοί ερωτούν «το γιατί και πώς» ορισμένων ζητημάτων ψαλτικής, υμνογραφίας, τελετουργιών ή τυπικού. [Με την ευκαιρία· είναι χαρά μας, να λαμβάνουμε και δικές σας ερωτήσεις για να τις απαντούμε, αν βέβαια γνωρίζουμε την απάντηση.] Σήμερα εδώ, θα προσπαθήσουμε να λύσουμε μια απορία πολλών, που τους γεννάται παρακολουθώντας τις Ακολουθίες τής Μ.Εβδομάδος από το «βιβλιαράκι» τους.
Οι «Κανόνες» των ημερών (θα πούμε τί είναι Κανόνες παρακάτω) έχουν ορισμένες αναγραφές, που αποτελούν ενδείξεις των Ωδών τους και τού ήχου στον οποίο ψάλλονται. Παρατήρησαν, λοιπόν, οι «παρατηρητικοί», ότι κατά τους Όρθρους τής Μ.Εβδομάδος κάποιοι Κανόνες δεν αρχίζουν από την Α΄ Ωδή. Άλλη μέρα ξεκινούν από την Β΄ Ωδή, άλλη από την Γ΄ κ.λπ, ενώ κάθε μέρα λείπουν Ωδές. Για παράδειγμα, ένας Κανόνας ξεκινά με Α΄ Ωδή, μετά πάει στην Η΄ και στην Θ΄· οι ενδιάμεσες δεν υπάρχουν. Γιατί συμβαίνει αυτό; Τις άλλες Ωδές τις κόβουμε για συντομία; Ψάλλονται κάποια άλλη στιγμή; Εύλογα ερωτήματα με σύνθετες απαντήσεις. Για να δούμε, συν Θεώ, τί συμβαίνει.
Ο «Κανών» είναι το σπουδαιότερο είδος τής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, η κορωνίδα της, αλλά -δεν είναι υπερβολή- είναι και ένα από τα σπουδαιότερα είδη της παγκόσμιας θρησκευτικής -και όχι μόνο- ποίησης. Εμφανίστηκε ως αυτοτελές είδος τον 7ο αι. μ.Χ., οπότε παγιώνεται η ποιητική του δομή. Βέβαια, Κανόνες είχαν εμφανιστεί τουλάχιστον δυο αιώνες νωρίτερα, τώρα, όμως, ορισμένες περίφημες μορφές τής Ορθόδοξης θεολογίας και ποιήσεως (άγιοι Πατέρες τής Εκκλησίας) φέρνουν τον Κανόνα στο απώτατο σημείο ακμής του. Πρόκειται για τους κορυφαίους υμνογράφους- μελωδούς, Ανδρέα Κρήτης, Ιωάννη Δαμασκηνό και Κοσμά Μελωδό, τους οποίους μιμούνται πολλοί άλλοι.
Ως προς το περιεχόμενο, ο Κανόνας έχει κυρίως αφηγηματική μορφή, όπως και το χρονικώς προγενέστερο Κοντάκιο, αλλά στους Κανόνες υπάρχει έντονο και πληθωρικό το δογματικό στοιχείο. Παράλληλα, δηλαδή, με τις αφηγήσεις για τα εορταζόμενα γεγονότα ή πρόσωπα, προβάλλεται στον Κανόνα η δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας, άμεσα, κατηγορηματικά, με σαφήνεια και κάποτε καταγγελτικά. Ώστε, κατά τη φοβερή για την Εκκλησία περίοδο της Εικονομαχίας, ο Κανόνας γίνεται το κατεξοχήν αντίδοτο Ορθοδοξίας στα οδυνηρά και θανατηφόρα δηλητήρια των ποικίλων αιρέσεων. Αυτός είναι και ο κατ’ εξοχήν λόγος, για τον οποίο ο Κανόνας κατόρθωσε να εκτοπίσει σταδικά το Κοντάκιο, το ιστορικό ποιητικό είδος που κυριαρχούσε στην λατρεία μέχρι και τον 6ο αιώνα.
Εκείνο, όμως, που θα απαντήση στην ανωτέρω απορία των «παρατηρητικών» είναι η ποιητική δομή του Κανόνα, η οποία έχει ως εξής: Ο Κανών είναι ένα σύστημα (= ομάδα) τροπαρίων, τα οποία κατανέμονται σε εννέα μικρότερες ενότητες που ονομάζονται «Ωδές». Είναι εννιά, όσες οι Βιβλικές Ωδές (οκτώ της ΠΔ, μία της ΚΔ). Κάθε Ωδή περιλαμβάνει 3-5 τροπάρια, κάποτε και περισσότερα. Το πρώτο τροπάριο λέγεται «Ειρμός» και είναι μετρικό και μουσικό πρότυπο των τροπαρίων που ακολουθούν. Έτσι, όλα τα τροπάρια μιας Ωδής έχουν μεταξύ τους «Ισοσυλλαβία»[1] και «Ομοτονία» [2] (βλ. φωτογραφία) γι’ αυτό και ψάλλονται με τον ίδιο τρόπο, με την ίδια μελωδία.
Ολόκληρος ο Κανόνας ψάλλεται σε ένα ήχο τής Βυζαντινής Μουσικής, όμως, τα εννέα μουσικά πρότυπα των Ωδών, οι Ειρμοί, διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την ποιητική και μουσική τους φόρμα.
Εξωτερικό χαρακτηριστικό τού Κανόνα είναι η «Ακροστιχίδα», μια φράση που σχηματίζεται αν ενώσουμε τα αρχικά γράμματα όλων των τροπαρίων όλων των Ωδών.
Όμως, το πραγματικά εντυπωσιακό είναι το περιεχόμενο των Κανόνων. Βεβαίως, οι Ειρμοί και τα τροπάρια αναφέρονται στο εκάστοτε εορταζόμενο πρόσωπο ή γεγονός, το οποίο και εξυμνούν. Εντούτοις, οι ποιητές φροντίζουν πάντοτε να συνδέουν νοηματικά ή φραστικά το εξυμνούμενο με τις αντίστοιχες Βιβλικές Ωδές. Για να γίνει αυτό σαφές: Η Α΄ Βιβλική Ωδή αναφέρεται στην διάβαση των Ισραηλιτών από την Ερυθρά Θάλλασα και τον καταποντισμό των Αιγυπτίων. Οι πνευματέμφοροι άγιοι υμνογράφοι κατορθώνουν πάντοτε να συνδέσουν το θέμα τής Α΄ Ωδής τού Κανόνα τους με τα γεγονότα τής Α΄ Παλαιοδιαθηκικής Ωδής. Το ίδιο επιτυγχάνουν σε όλες τις Ωδές. Έτσι, π.χ., την Β΄ Ωδή τού Κανόνα τους την συνδέουν με την θρηνώδη Ωδή που έψαλε ο Μωυσής προ του θανάτου του· την ΣΤ΄ Ωδή τού Κανόνα με την σωτηρία τού Ιωνά από την κοιλία τού κήτους· την Ζ΄ και Η΄ με τις Ωδές των Τριών Παίδων στη Βαβυλώνα, που διασώθηκαν από την «επταπλασίως» φλεγόμενη κάμινο· την Θ΄ Ωδή με την περίφημη Ωδή τής Θεοτόκου από το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο· κ.ο.κ.. Όποιος μελετά κείμενα Κανόνων, δεν πιστεύει στα μάτια του, πώς κάθε φορά -μα, κάθε φορά- το επιτυγχάνουν αυτό οι ποιητές και αναφωνεί: «Όντως, εν Αγίω Πνεύματι έγραψαν!» Άλλωστε, όλοι οι υμνογράφοι και μελωδοί τιμώνται ως Άγιοι της πίστεως.
Στα λειτουργικά βιβλία υπάρχει πλήθος Κανόνων για κάθε εορτή, όλων των ημερών τού έτους. Σε μία και μόνο ημέρα μπορεί να υπάρχουν δύο ή τρεις διαφορετικοί Κανόνες. Αν υπολογίσει κανείς το πλήθος των ημερών, των εορτών, των Αγίων, των ποικίλων Ακολουθιών και των αντίστοιχων λειτουργικών βιβλίων, αντιλαμβάνεται ότι ομιλούμε για χιλιάδες Κανόνες. Ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι, ότι η παραγωγή Κανόνων δε θα πάψει ποτέ κατά την πορεία τής Εκκλησίας προς τα Έσχατα, αφού για κάθε νεοφανή Άγιο (π.χ. τον άγιο Παΐσιο, τον άγιο Πορφύριο, και τους τόσους άλλους) γράφονται νέοι Κανόνες, μάλιστα, περισσότεροι τού ενός.
Οι Κανόνες είναι πλήρεις όταν έχουν και τις εννέα ή τουλάχιστον τις οκτώ Ωδές τους (συνήθως, από τους Κανόνες του όλου ενιαυτού απουσιάζει η Β΄ Ωδή, η οποία ενωρίς εξέπεσε λόγω πένθιμου χαρακτήρα.) Ενώ, όμως, στις Ακολουθίες όλου του έτους ψάλλονται πλήρεις Κανόνες, την περίοδο από την Κυριακή τού Τελώνου και Φαρισαίου ως το Μ.Σάββατο, στο εν χρήσει λειτουργικό βιβλίο υπάρχουν ως επί το πλείστον ελλειπείς Κανόνες με μόνο 3 ή 4 Ωδές. Γι’ αυτό και το βιβλίο και όλη η περίοδος ονομάζεται «Τριώδιο». Οι τριώδιοι Κανόνες έχουν:
– Τις Δευτέρες τής περιόδου, τις Α΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές.
– Τις Τρίτες, τις Β΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές.
– Τις Τετάρτες, τις Γ΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές.
– Τις Πέμπτες, τις Δ΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές.
– Τις Παρασκευές, τις Ε΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές.
– Τα Σάββατα ψάλλονται τετραώδιοι Κανόνες που έχουν τις ΣΤ΄, Ζ΄, Η΄ και Θ΄ Ωδές, ώστε να συμπληρωθεί μέσα στην εβδομάδα ο αριθμός εννέα Ωδών.
Μόνο τις Κυριακές τής περιόδου ψάλλονται πλήρεις Κανόνες, λόγω της ημέρας.
Ώστε, κατά το δυνατό, απαντήθηκε γιατί κατά τους Όρθρους τής Μ.Δευτέρας (Κυριακή Βαΐων βράδυ), Μ.Τρίτης (Μ.Δευτέρα βράδυ), Μ.Τετάρτης (Μ.Τρίτη βράδυ) και Μ.Παρασκευής (Μ.Πέμπτη βράδυ) οι Κανόνες δεν είναι πλήρεις και δεν αρχίζουν όλοι από την Α΄ Ωδή. Όμως, οι Όρθροι της Μ. Πέμπτης και του Μ.Σαββάτου έχουν πλήρεις Κανόνες, διότι οι ημέρες αυτές δεν είναι πένθιμες (!)· την μεν Μ.Πέμπτη λόγω της παραδόσεως από τον Κύριο του φρικτού Μυστηρίου της Θ.Ευχαριστίας και το Μ.Σάββατο για την λεγόμενη «πρώτη» Ανάσταση.
Καλό υπόλοιπο της Μ.Εβδομάδος και καλή Ανάσταση!
[1] Ισοσυλλαβία = ίδιος αριθμός συλλαβῶν μεταξύ δύο ή περισσότερων στίχων.
[2] Ομοτονία = στις συλλαβές που τονίζεται ο στίχος-πρότυπο, στις ίδιες τονίζονται και οι όμοιοι με αυτόν στίχοι.
